Nguyễn Duy và nghệ thuật “tranh lá”

“Tranh lá” là một loại hình nghệ thuật mới, độc đáo, thể hiện sự sáng tạo trong việc kiếm tìm chất liệu mới, đặc sắc cho hội họa. Thiên nhiên đã ban tặng cho con người một kho bột màu lý tưởng để người nghệ nhân mặc sức sáng tạo.

Với việc sử dụng lá cây làm chất liệu chính, nhiều họa sĩ đã đem đến cho lá một sức sống vĩnh hằng và mang đến cho hội họa một hơi thở mới. Qua đôi tay khéo léo và đôi mắt tinh tường của người nghệ sĩ, những chiếc lá đã hóa thân thành tác phẩm nghệ thuật. Sự độc đáo của “tranh lá Việt” không chỉ ở chất liệu mà còn bởi sự sáng tạo do chủ nhân nó tạo nên...

Khởi nghiệp…

Chủ nhân “tranh lá Việt” là Nguyễn Duy, sinh năm 1981, dân Bách Khoa, chuyên ngành công nghệ thực phẩm - một ngành chẳng liên quan gì đến nghệ thuật. Thực ra, ý tưởng làm “tranh lá” không phải do Duy nghĩ ra nhưng Duy là người đầu tiên muốn đưa “tranh lá Việt” vượt ra khỏi biên giới bằng việc ứng dụng công nghệ thông tin và những cái gọi là “hiện đại” để hoàn thiện ý tưởng này.

Sau thời gian làm việc ở một số công ty nước ngoài, có cơ hội tiếp xúc với những học trò cưng của nghệ nhân Nguyễn Bá Mưu (cha đẻ của tranh lá Việt Nam, người vừa được UBND Thành phố Hà Nội phong tặng danh hiệu Nghệ nhân), ý định lập xưởng làm tranh lá đã hình thành. Trước đó, Duy từng nuôi ý định mở xưởng sản xuất đồ mây tre đan xuất khẩu và nhờ internet để đưa sản phẩm của quê hương ra thế giới. Và tuy không phải là người đi đầu nhưng Duy đã tạo những bước “đột phá” để giới yêu nghệ thuật có dịp thưởng thức loại tranh đặc sắc này.

Trước khi xuất hiện ở Việt Nam, tranh lá đã có mặt ở Nhật Bản, Trung Quốc và Ấn Độ, được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau. Ở Ấn Độ và Trung Quốc, tranh được vẽ lên trên lá của một số loại cây. Hình thức thể hiện này đã làm hạn chế rất nhiều sức sáng tạo của các nghệ sĩ trong tác phẩm đòi hỏi nền vẽ lớn. Còn ở Nhật Bản, tranh lá được gắn liền với tên tuổi họa sỹ Kazuo Akasaki và đến nay đã nổi tiếng khắp xứ sở hoa Anh đào. Nhiều trường nghệ thuật mang tên ông được thành lập. Và nghệ thuật tranh lá của ông cũng được thế giới biết đến từ hơn hai mươi năm nay.

Sự giới hạn về độ đa dạng trong màu sắc của lá khiến người xem thấy các tác phẩm tranh lá của Kazuo Akasaki toát lên đều đặn một màu chủ đạo là nâu bạc của lá khô. Điều đó khiến chúng trông buồn và có nét ảm đạm, không thích hợp với những không gian trang trí yêu cầu màu sắc và nội dung tươi vui hơn.

Với mong muốn đưa các tác phẩm tranh lá đặc sắc đến với đông đảo công chúng yêu nghệ thuật trong và ngoài nước, xưởng sản xuất “Tranh Lá Việt” không chỉ tìm tòi cách thức xử lý lá để giữ được màu sắc tự nhiên và độ bền với thời gian mà luôn tiếp thu học hỏi những nét đẹp trong nghệ thuật tranh lá của Nhật Bản, Trung Quốc đồng thời sáng tạo trong cách sử dụng lá để biến những chiếc lá khô trở nên sống động trong các tác phẩm nghệ thuật.

Sáng tạo…

Để có nguyên liệu, những người làm tranh lá phải lặn lội đến nhiều cánh rừng, vì không phải loại lá nào cũng sử dụng được, có khi cả một tải lá chỉ chọn được vài chiếc. Qua thử nghiệm, họ mới biết những loại lá nào có thể cho màu sắc như mong muốn sau khi xử lý. "Ngay ở Hà Nội cũng chỉ có vài loại cây dùng được thôi" - Duy cho biết.

Lá được chọn phải mới rụng, nguyên vẹn và chưa phân hủy. Để tạo ra màu trắng, họ tìm những loại lá mỏng nhưng có độ dai, ít gân. Những gam màu khác thường cần loại lá dày hơn, gân đẹp và có nhiều sắc độ trên cùng một chiếc lá để tạo sự biến hóa uyển chuyển, sống động trên tranh.

Sau khi rửa sạch và để ráo, lá được luộc kỹ để tách bỏ các thành phần hữu cơ dễ phân hủy. Kết hợp lá này cùng vài loại hóa chất để tạo sự bền dai, tránh vỡ vụn, giúp bảo quản lá lâu hơn. Tùy độ dày và tính chất của lá, thời gian luộc có thể kéo dài từ 2 ngày đến 1 tuần.

Tiếp đến là khâu phơi nắng với sự kiểm soát độ ẩm, nhiệt độ khá chặt chẽ, sau đó đem là phẳng để ghép tranh. Những chiếc lá sau xử lý có màu sắc khá đa dạng: trắng, vàng, nâu, ghi, đen, xám... Tuy nhiên, để kho màu sắc thêm phong phú, một số lá sẽ được nhuộm. Theo Duy, "Đó là sự khác biệt giữa tranh lá Việt Nam và Nhật Bản. Bởi riêng về màu tự nhiên, Việt Nam vẫn chiếm ưu thế nhờ nguồn lá dồi dào, đa dạng”.

Trên nền giấy dán lên tấm gỗ, họa sĩ vẽ phác thảo bằng chì, rồi chọn những mảnh lá có màu sắc thích hợp để cắt và dán lên. Có khi cả bao lá to mà chỉ tìm được vài chiếc vừa ý. Việc chọn lá phụ thuộc vào mỹ cảm và phong cách từng người. Cùng một mẫu nhưng 10 người làm sẽ cho 10 bức tranh khác nhau, nên người chơi tranh lá sẽ không sợ “đụng hàng”! Sau khi sửa sang, hoàn thiện, tranh được phủ một lớp bóng để bảo quản. Thời gian làm tranh có thể ba, bốn ngày nhưng cũng có thể kéo dài vài ba tháng tùy theo độ khó của từng tác phẩm.

Nghệ thuật…

Bản thân chiếc lá đã có sự biến đổi giữa màu này với màu kia hết sức tự nhiên và có hồn mà không một nghệ thuật pha màu nào có thể bắt chước được. Những gân lá cũng tạo ra hiệu ứng cảm xúc rất riêng, rất đẹp. Bằng sự tinh tế của người họa sĩ, gân lá có thể thay thế cho các họa tiết. Người xem có thể nhận ra điều này ở đường viền mái ngói trên bức tranh về phố cổ Hà Nội.

Trong các loại tranh thì làm tranh chân dung bằng lá là khó nhất. Ngoài việc đi theo khuôn mẫu thì cách chọn được lá phù hợp để tạo sức biểu cảm cho bức tranh đã tiêu tốn khá nhiều thời gian. Nguyễn Duy cho biết, hiện tranh lá Việt Nam chủ yếu được chuyển thể từ những tác phẩm nổi tiếng, nhưng cũng có những bức là sáng tác riêng. Tuổi thọ của tranh lá kéo dài đến vài chục năm nên người chơi tranh lá có thể hoàn toàn yên tâm với tác phẩm.

Với khả năng ngoại ngữ, sử dụng công nghệ thông tin và các mối quan hệ của mình, Nguyễn Duy muốn giới thiệu với bạn bè thế giới một tranh lá “rất Việt Nam” thông qua các cuộc triển lãm, hội chợ… Ước mơ của Duy là một ngày nào đó, đến bất kỳ quốc gia nào cũng có thể nhìn thấy sản phẩm tranh lá đặc trưng của quê hương mình.

Giáng Tiên