Làng Việt và những “biểu tượng sống”

1. Theo thời gian, làng quê đang dần khoác lên mình tấm áo mới. Những con đường quê đang được cải thiện bằng bê tông hay trải nhựa. Những ngôi nhà tranh nhà ngói dần được thay bằng nhà mái bằng, nhà tầng. Cuộc sống thôn quê của những người nông dân được cải tiến theo chiều hướng tích cực với những tiện nghi sinh hoạt. Và do đó, "khuôn mặt quê" đương nhiên phải đổi khác. Chúng ta không nên mong muốn hay yêu cầu người dân quê suốt đời lam lũ kiếm tiền chân chính cứ phải ở trong những ngôi nhà ẩm thấp, thiếu thốn tiện nghi. Đừng cực đoan nhìn quê trong một góc nhìn mang tính "bảo tồn" với con mắt của người ngoài cuộc.

Những gốc gạo già, những gốc đa hay cái giếng làng, những sân kho, đình làng, ao làng kia nữa... cần thiết để khu biệt với những phố xá hay làng bản mang sắc màu văn hóa khác. Cần lắm sự bảo tồn, cần lắm sự chăm sóc và vun trồng để những gốc cổ thụ mang màu thời gian này thực sự là biểu tượng của ngôi làng Việt…

Gốc cổ thụ này trước nằm giữa cánh đồng, giờ đã nằm lọt vào khu công nghiệp Quốc Oai - Hà Tây

2. Câu chuyện “cứu” cây đa Tân Trào gần đây đã được một số cơ quan truyền thông đề cập. Có khá nhiều người quan tâm, từ nhà sử học, nhà khoa học cho đến những người nông dân hay ông chủ của một vườn cây cảnh ở Hà Nội sẵn sàng lấy sinh mạng mình ra để bảo đảm, bởi đây chính là cây đa lịch sử, gắn với nhiều sự kiện của dân tộc, là biểu tượng du lịch của một vùng cách mạng. Tại một cuộc hội thảo do tỉnh Tuyên Quang tổ chức, nhiều ý kiến tâm huyết, những phương án “cứu” cây đa Tân Trào được trình bày kĩ lưỡng, tâm huyết bằng nhiều trang văn bản. Tuy nhiên, đến lúc này, phương án cuối cùng vẫn chưa được lựa chọn, và cây đa Tân Trào thì tiếp tục héo mòn, rơi rụng thân cành.

Tôi may mắn đã được ngồi dưới tán cây đa Tân Trào này để chụp một tấm ảnh khi cây còn xanh tốt. Và tới bây giờ, khi thấy những cành cây đa đã bị cắt cụt được đưa lên một diễn đàn du lịch trên mạng internet, tôi thấy rõ sự trống rỗng như mất mát một cái gì trong tận sâu thẳm tâm hồn.

Gốc bồ đề cổ thụ này cũng là một vẻ đẹp gắn với khu chùa Bối Khê - Hà Tây

Nhiều người trong chúng ta hẳn vẫn chưa quên những gốc cây cổ thụ từng là hình ảnh thân thuộc gắn với các thắng cảnh ở Hà Nội như cây gạo trước cổng đền Ngọc Sơn, cây đa trong khu di tích Cổ Loa. Suốt hàng chục năm nay, cây gạo được người ta trồng thế vào vị trí cũ vẫn chưa thể tỏa bóng che được khoảng trống đó. Và mới đây, một cây gạo cổ thụ hàng trăm năm tuổi, vòng gốc 3 người ôm ở cách Chùa Tây Phương (Thạch Thất - Hà Tây) chừng 1km mới bắt đầu có dấu hiệu trụi lá cũng đã bị người ta bán vội với giá 6 triệu đồng.

3. Trong chuyện bảo tồn những giá trị phi vật thể ở làng quê, có một sự thật là chúng ta thường hành động muộn. Rất nhiều ao làng đã bị san lấp, nhiều sân kho ngày xưa là chỗ cho xã viên hợp tác xã phơi thóc, phơi rơm cũng đã biến mất bằng những “dự án” dãn dân. Khuôn mặt thôn quê giờ đây đã khó nhận ra sự khác biệt so với thị thành. Và những gốc cổ thụ, như cây dã hương ngàn tuổi ở Bắc Giang - độc đáo nhất nhì trong khu vực Đông Nam Á - phải tới khi bị mối xông gần chết thì người ta mới giật mình nhận ra. Hay như 3 gốc gạo cổ thụ gắn liền với thủy đình của quần thể thắng cảnh Chùa Thầy ở Hà Tây, từng được nhà quay phim Nguyễn Hữu Tuấn khai thác trong phim “Bến không chồng” cũng phải tới lúc báo chí lên tiếng thì mới được quan tâm. Và sau 6 năm (từ 2002), mới đây chúng tôi trở lại Chùa Thầy, thì 2 cây gạo đã hoàn toàn biến mất, chỉ còn lại một cây với duy nhất một cành hoa ủ rũ.

Những hình ảnh ngày càng hiếm gặp ở xứ Bắc

Rồi đây làng quê sẽ “thay da đổi thịt” với những ngõ xóm khang trang, sạch sẽ, những đường làng rộng rãi và ôtô đậu ven đường. Khi đó, chúng ta chỉ có thể nhận diện ra làng quê qua những cây đa, gốc gạo cổ thụ tỏa bóng xuống ao làng hay đình làng. Một làng quê cổ kính và truyền thống, ấy là khi có những “nhân chứng” sống qua thời gian. Tôi nhớ tới sự ví von của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều – một người sinh ra, lớn lên và hiện gắn bó với Làng Chùa (Hà Tây) - những cây cổ thụ như những “công dân chính thức” của một vùng đất, có tính cách và có cả linh hồn.

Xin đừng để những đứa trẻ sinh ra và lớn lên ở làng mai đây sẽ được cha mẹ dẫn tới vườn Bách Thảo và giới thiệu đây là cây đa, kia là cây gạo… Xin hãy bắt đầu, kể cả chuyện quy hoạch cho vị trí của cây cổ thụ, khi các ngôi làng Việt đang đứng trước “cơn lốc” của đô thị hóa…

ITAEXPRESS