Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong lòng quê Lệ Thủy

Qua ký ức học trò

Về Lộc Thủy hôm nay, làng quê tuy đã khang trang bề thế hơn nhiều, nhưng những nét xưa của “cây đa, bến nước, sân đình” vẫn còn đó.

Ngôi nhà thân sinh Đại tướng đơn sơ, mộc mạc nép bên dòng Kiến Giang hiền hòa, thơ mộng. Bên hồi (hè), cây khế hơn 110 năm tuổi, nơi mà tuổi thơ Đại tướng vẫn thường chơi đùa, leo trèo, ghé đầu đọc sách vẫn vững vàng theo tháng năm... Vườn tược sạch sẽ, ngăn nắp, hàng ngày được ông Võ Đại Hàm, một người cháu của Đại tướng, chăm sóc chu đáo. Phía trái là từ đường (nhà thờ họ) uy nghiêm, là chứng tích của dòng họ Võ lừng danh không chỉ trên đất “nhì hai huyện” (trích trong câu ca nói về vựa lúa của nước ta một thời: Nhất Đồng Nai nhì hai huyện (Quảng Ninh - Lệ Thủy của tỉnh Quảng Bình)”.

May mắn là chúng tôi được gặp, nghe kể lại những câu chuyện, ký ức về tuổi thơ Võ Đại tướng từ các cụ, nhân chứng của một thời, được coi là bạn, em, học trò của Đại tướng, càng hiểu hơn về cốt cách của một con người. Như cụ Phạm Cao Đống (SN 1916), cụ Nguyễn Tấn Cháu (SN 1922), cụ Trần Hàng (SN 1926), cụ Lê Thanh Châu (SN 1928)...

Cụ Lê Thanh Châu (đại tá quân đội về hưu, học trò của Đại tướng) cho biết: “Cả gần trăm năm nay, người quê miềng (mình) chưa quên và truyền tụng mãi sự “thông minh quá” của gia đình Đại tướng”.

Thân sinh Đại tướng, cụ Võ Quang Nghiêm (cụ Nghiêm cửu phẩm), một nhà Nho, thầy giáo, thầy thuốc... sớm giác ngộ cách mạng, bị giặc Pháp bắt năm 1947 và hy sinh trong Nhà lao Thừa Phủ (Huế). Thân mẫu của Đại tướng là bà Nguyễn Thị Kiên (quê Sơn Thủy - Lệ Thủy), một phụ nữ trung hậu, đảm đang. Cụ thân sinh của bà là một trong những thủ lĩnh Cần Vương nên anh em nhà Đại tướng cũng được thụ hưởng phần nào cốt cách gia đình bên ngoại. Gia đình Đại tướng có sáu anh chị em, trước Đại tướng là anh đầu và hai chị, sau có một em trai và gái. Gia đình Đại tướng có tiếng thông minh hơn người.

Tuổi thơ Võ Nguyên Giáp ở quê nhà, suốt ngày cầm sách với niềm đam mê đọc, học. Cây khế hơn 110 năm tuổi ở sau nhà là nơi Đại tướng thường trèo lên đó nằm đọc sách. Cụ Châu cho biết, sau khi vào Huế học, thầy giáo Nguyễn Chí Diểu đã đưa Võ Nguyên Giáp vào phong trào cách mạng. Năm 1927 - 1928 sau khi bị phát hiện hoạt động cách mạng, Võ Nguyên Giáp bị đuổi học về quê trong thời gian gần hai năm.

Cụ Châu kể những câu chuyện về Đại tướng mà ít sách báo đề cập. Đó là lần tổ chức tổ đọc sách báo tại chùa An Xá, thu hút thanh niên trí thức trong làng (như Võ Thuần Nho, Đào Viết Doãn, Lý Huy...), sau đó lan ra nhiều thôn, xã khác. Từ đó “găm” phong trào yêu nước trong thanh niên, trí thức. Võ Nguyên Giáp đã tổ chức Trường học Thành Chung cũng ngay ở An Xá với gần 100 người (cụ Châu cũng là học trò của trường này), mượn nhà dân để học. Tập hợp những người yêu nước làm giáo viên, ngoài việc dạy chữ còn là nơi tham gia phong trào yêu nước. Được hai năm, đốc học tỉnh cho đây là cơ sở cách mạng nên không cho mở trường. Sau khi ra Bắc hoạt động, hằng năm cụ gặp thanh niên yêu nước hướng dẫn hoạt động, tổ chức tuyên truyền, đấu tranh. Đại tướng chính là người có công gây dựng phong trào cách mạng tại Lệ Thủy sớm nhất, nhiều người trở thành cán bộ cốt cán của huyện, tỉnh. Có được phong trào hoạt động và đội ngũ vững mạnh, tháng 2-1945 chùa An Xá được chọn làm nơi thành lập Ban vận động thống nhất tỉnh Quảng Bình.

Trong huyện Lệ Thủy thời bấy giờ, Võ Nguyên Giáp là người đậu cử nhân Á chỉ (sau ông huyện Hiền, Tiên chỉ - người đứng đầu làng), được cấp gần hai mẫu ruộng công. Nhưng năm 1940, biết cụ Giáp hoạt động cách mạng nên chính quyền đã cắt ruộng.

Cụ Châu nhấn mạnh: Hồi ký của Đại tướng dường như thâu tóm hai vấn đề, hai câu nói mà Bác Hồ trao lại như hai chiếc “đũa thần”. Bác Hồ từng khuyên Đại tướng trong hang Pắc Bó: “Làm cách mạng phải “Dĩ công vi thượng” và “Có dân có tất cả”. Nhà văn Tào Mạt từng viết: Gần 14 năm sau ngày thành lập Đảng, Bác Hồ mới chọn ra được một nhà chỉ huy quân sự tài ba.

Cốt cách mẫu mực

“Nhiều người nhìn nhận, trong con người Đại tướng ít thấy khuyết điểm, ít thấy cái tôi, người của tinh thần tập thể... đó là những phẩm chất cao quý. Đặc biệt chữ “Nhẫn” luôn xuyên suốt cuộc đời Đại tướng”, ông Võ Đại Hàm - cháu của Đại tướng, người đã từng ở nhà Đại tướng tại Hà Nội nhiều năm, nay về trông coi nhà Đại tướng ở làng An Xá - đúc rút lại. Ông Võ Đại Hàm khẳng định: “Nhờ chữ “Nhẫn” mà hình ảnh của Đại tướng xứng tầm với lịch sử, với thế giới”.

Bên cạnh chữ “Nhẫn”, sự liêm khiết, giản dị, chí công vô tư... là những đức tính trong con người Đại tướng. Theo ông Hàm, chuyện con cái, cháu chắt học xong, chưa bao giờ cụ gợi ý xin việc. Phân công ở đâu thì phải làm ở đó. Đại tướng từng nói: “Nếu ai cũng như thế thì không còn ai tu dưỡng, học hành, phấn đấu, liệu vào làm việc có được không?”.

Năm 1983, mộ cụ thân sinh Đại tướng được đưa từ Huế về Nghĩa trang Lệ Thủy. Có một khu đất ở phía trên dành cho các anh hùng. Mọi người định “đặt” cụ ở khu vực này. Xin ý kiến, Đại tướng can: “Bố tôi chỉ là liệt sĩ, phải đặt đúng chỗ”. Năm 1993, khi đưa mộ thân mẫu của Đại tướng về quê, cơ quan chức năng có ý đưa cụ vào nghĩa trang để được gần cụ ông. Đại tướng nhất quyết: “Không được, mẹ tôi không phải là liệt sĩ nên không được “nằm” trong nghĩa trang, chuyện đưa về có gia đình chúng tôi lo là được rồi”. Sau đó an táng mộ bà ở cạnh Nghĩa trang Lệ Thủy, vẫn được “gần ông”. Mọi người muốn mở cánh cửa phía gần mộ cụ bà để sang thắp hương cho tiện, Đại tướng nhất quyết: “Chỉ có gia đình chúng tôi đi, xin đừng bận tâm”. Thế là mỗi lần Đại tướng về thăm quê, vào thắp hương cho cha mẹ lại phải bắc gạch để đi.

Tỉnh Quảng Bình và người trong họ muốn xây nhà thờ họ Võ trong khu vườn của nhà thân sinh Đại tướng bằng gỗ lim. Nhưng khi xin ý kiến, Đại tướng can: “Đừng làm như thế rồi trở thành tiền lệ, ai làm nhà thờ cũng khai thác rồi lợi dụng việc khai thác để tư lợi. Tốt nhất là làm gỗ vườn”. Và, nhà thờ họ Võ được làm bằng gỗ mít, vừa giản dị nhưng cũng thật uy nghiêm.

Ông Hàm nhớ lại: “Mỗi lần về quê, điều đầu tiên là Đại tướng vào thắp hương cho cha mẹ, rồi cụ xuống bến sông quê vốc nước phả vào mặt, ngắm sông cho “đã thèm”. Có một điều đặc biệt, mỗi lần Đại tướng về quê, không bao giờ đi xe tới trước cổng nhà mà dừng ở ngoài xa, đi bộ, nắm tay thăm hỏi, ôm hôn bà con xóm làng sau những ngày xa cách.

Thăm quê, cụ thường căn dặn nhiều điều: Không nên thuần nông, khó giàu. Phải khôi phục các làng nghề, con cháu phải học hành, có kiến thức mới làm giàu được, phải “phở hoang” (mở đất) lên miền Tây... Cụ Trần Hàng nhớ lại: “Có lần Đại tướng về tập trung anh em ở “nhà giỏ” (nhà xóm). Tôi vừa phát biểu xong, Đại tướng đứng sau vỗ vai khuyên: Phải đoàn kết là then chốt, phải làm giàu bằng sức lao động của mình...”.

Những lời Đại tướng dặn dò, bây giờ người dân Lệ Thủy ai nấy khắc ghi. Các làng nghề đã được khôi phục, giàu lên; nghề chiếu cói An Xá nhờ Đại tướng khuyên phải làm chiếu hoa thì nay chiếu hoa đã xuất đi khắp mọi miền; hầu như xã nào cũng vươn lên miền Tây để khai hoang, làm giàu....

Đại tướng Võ Nguyên Giáp như nhà thơ Lê Cảnh Tuân từng viết: “Ánh dương văn - võ ngàn năm tỏa/ Phẩm giá thanh cao rạng núi sông”.

Theo CAO